Tükenmişlik Çağı: Neden Hep Yorulmuş Hissediyoruz?

Sabah alarmı çalıyor, gözleriniz açılıyor ama sanki gece hiç uyumamışsınız gibi bir yorgunlukla güne başlıyorsunuz. Gün ilerledikçe kahve de fayda etmiyor, bilgisayar ekranına bakarken dikkatiniz sürekli dağılıyor. Hafta sonunu iple çekiyorsunuz ama geldiğinde de hiçbir şey yapmak istemiyorsunuz. Bu tablo, yalnızca sizin değil, milyonlarca insanın ortak hikayesi. Çünkü çağımızın en görünür, en yaygın deneyimlerinden biri, tükenmişlik.

1970’lerde Amerikalı psikiyatrist Herbert Freudenberger, gönüllü olarak çalıştığı klinikte idealist meslektaşlarının kısa sürede nasıl yıprandığını fark etti. Başlangıçta hevesle dolu, enerjik insanlar, zamanla enerjilerini kaybediyor, yaptıkları işten kopuyor, kendilerini yabancı gibi hissediyorlardı. İşte bu tabloya ilk kez “burnout – tükenmişlik” adını verdi. Kavram daha sonra psikolog Christina Maslach tarafından bilimsel bir çerçeveye oturtuldu ve bugün hala en çok kullanılan tanımıyla karşımızda duruyor.

Maslach’a göre tükenmişlik üç boyuttan oluşuyor:

• Duygusal yorgunluk: Sürekli bitkinlik, hiçbir şeye gücün kalmaması, motivasyonun erimesi.

• Duyarsızlaşma (depersonalizasyon): İnsanlara karşı mesafe koyma, soğuma, bazen de alaycı veya umursamaz bir tavır.

• Kişisel başarıda düşüş: “Ne yapsam boş” duygusu, yetersizlik, başarısızlık hissi.

Başlangıçta özellikle sağlık çalışanları, öğretmenler gibi yoğun insan ilişkileri olan mesleklerde görülen bir sendromdu bu. Fakat günümüzde tükenmişlik, sınav maratonuna hazırlanan öğrenciden ev işleriyle boğuşan ebeveynlere kadar geniş bir kitleye yayılmış durumda. Sanki modern çağ, hepimizin sırtına görünmez bir yük koymuş gibi.

Bugün artık “tükenmişlik çağı” derken yalnızca bir metafor kullanmıyoruz. Bu, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde yaşadığımız bir gerçeklik. Birçok insan kendini “dayanıksız” ya da “tembel” sanıyor ama aslında yaşadığı şey kişisel bir eksiklik değil; çağın dayattığı koşulların ruhumuza ve bedenimize işleyen izleri.

Tükenmişliği sadece ruhsal bir yorgunluk gibi düşünmek kolaydır. Oysa işin en çarpıcı tarafı, bu sürecin bedenin her hücresine kazınmış olmasıdır. Psikolog ve nörobilimci Robert Sapolsky, yıllardır yaptığı araştırmalarda aynı noktaya işaret eder: Stres, kısa süreli olduğunda hayatta kalmamızı sağlayan müthiş bir mekanizmadır. Fakat modern yaşamda tehditler kısa süreli değil, sürekli hale gelmiştir. Bu da savunma sistemimizi, yani bedenimizi içten içe aşındırır.

Stres anında salgılanan kortizol, vücudu alarma geçirir: kalp atışı hızlanır, kaslar gerilir, dikkat keskinleşir. Bir aslanla karşılaştığınızda bu tepki hayat kurtarıcıdır. Ama o aslan hiçbir zaman gitmezse? İşte modern dünyada yaşadığımız şey tam da budur. Bitmeyen iş e-postaları, sınav baskısı, ekonomik kaygılar, ilişkisel stres… Aslan hiçbir zaman ortadan kalkmaz, bu da kortizolün kronik olarak yüksek kalmasına yol açar.

Bunun sonuçları gözle görülür:

• Bağışıklık sistemi zayıflar. Kişi daha sık hastalanır, yaraları daha geç iyileşir.

• Uyku düzeni bozulur. Çünkü beden hala “tehdit var” sinyaliyle tetiktedir.

• Beyin zarar görür. Özellikle hafıza ve dikkatle ilgili bölge olan hipokampus, yüksek kortizolden küçülmeye başlar. Bu yüzden tükenmiş insanlar sık sık unutkanlık ve odaklanma sorunları yaşar.

• Kalp-damar sistemi aşırı yüklenir. Yüksek tansiyon, kalp ritim bozuklukları hatta kalp krizi riski artar.

Beden dili de bu biyolojiyi sessizce yansıtır. Omuzları düşmüş, gözleri donuk, yüz kasları gevşemiş birini gördüğünüzde çoğu zaman tükenmişliğin izlerini görürsünüz. O kişi belki “iyiyim” der ama bedeni onun yerine konuşuyordur.

Modern insanın yaşadığı bu sürekli alarm hali, aslında hiç bitmeyen bir savaş gibi. Ama bu savaş dışarıda görünmez bir düşmana karşı değil, içeride kendi bedenimizde sürüyor. Ve bu yüzden tükenmişlik yalnızca ruhun değil, tüm organizmanın çığlığıdır.

Tükenmişliğin motorunu çalıştıran şey çoğu zaman dış dünyadaki iş yükü değil, zihnimizin içindeki seslerdir. “Daha iyisini yapmalıyım. Asla hata yapmamalıyım. Yeterince üretmiyorsam değerim yoktur.” Bu cümleler size tanıdık geliyorsa, mükemmeliyetçiliğin görünmez ağına yakalanmış olabilirsiniz.

Mükemmeliyetçilik ilk bakışta olumlu bir özellik gibi görünür. Çalışkanlığı, disiplinli olmayı, yüksek standartları çağrıştırır. Ama perde arkasında işleyen şey çoğu kez derin bir yetersizlik korkusudur. Kişi, ne kadar çabalarsa çabalasın, kendi gözünde asla yeterli değildir. Yaptığı iş kısa süreli tatmin verse de hemen ardından şu düşünce gelir: “Bir dahaki sefer daha iyi olmalı.” Böylece başarı, keyif alınan bir deneyim değil, yeni bir yükün başlangıcı haline gelir.

Psikolojide buna koşullu özdeğer denir: “Değerliyim çünkü çalışkanım”, “Önemliyim, çünkü başarılıyım.” Bu koşul ortadan kalktığında benlik de sarsılır. Bir sınavda düşük not almak yalnızca bir not değil, kimliğin çöküşü gibi hissedilir. Bir işte geri bildirim almak, yalnızca gelişim fırsatı değil, değersizlik damgası gibi algılanır. Bu yüzden tükenmişlik, sadece işlevsel bir yorgunluk değil, varoluşsal bir kriz halini alır.

Bu tabloyu derinleştiren bir diğer unsur da “asla yeterli değilim” inancıdır. Çoğu zaman çocuklukta öğrenilen bu inanç, yetişkinlikte bir hayalet gibi kişinin peşini bırakmaz. Ne kadar üretirse üretsin, başkalarıyla kıyasladığında hep eksik hisseder. Sosyal medyada herkesin başarılarını, tatillerini, “mükemmel hayatlarını” gördüğünde, kendi emeği görünmez hale gelir. Dışarıdan son derece başarılı görünen insanlar bile, içeride hiç dinmeyen bir tükenmişliği bu yüzden yaşar.

Sonuçta kişi bir maraton koşucusuna dönüşür: bitiş çizgisine vardığını sandığında yeni bir çizgi belirir. Dinlenmeye, keyif almaya, “tamam” demeye yer yoktur. Zihnin içindeki mükemmeliyetçi ses, insanı sürekli biraz daha ileri iter. Ve bu koşunun sonunda ulaşılan şey başarı değil, genellikle derin bir boşluk ve tükenmişliktir.

Tükenmişlik yalnızca bireysel bir zayıflık ya da psikolojik bir kırılganlık değildir; içinde yaşadığımız kültürün doğrudan ürünüdür. Modern toplum bize sürekli şu mesajı fısıldar: “Daha hızlı, daha verimli, daha üretken ol.”

Koreli düşünür Byung-Chul Han’ın Yorgunluk Toplumu kitabında söylediği gibi, artık baskıcı bir otoritenin kamçısıyla çalışmıyoruz. 20. yüzyılın “itaat toplumu” yerini “performans toplumuna” bıraktı. Yani bizi zorlayan şey dışarıdan gelen emirler değil, içimize kazınmış bir ses: “Kendi potansiyelini sonuna kadar kullanmalısın.” Bu ses, bizi özgür kılmak yerine, kendi kendimizin gardiyanı haline getiriyor.

Eskiden işten çıktığınızda mesai biterdi. Bugün telefonunuza gece yarısı gelen bir mail, zihinsel mesainin sürmesine neden oluyor. Hafta sonu tatili bile tam tatil değil; “kaçırdığım bir fırsat var mı” düşüncesi zihninizi kemiriyor. Sosyal medyada sürekli başarı, mutluluk ve mükemmellik sergilendiği için yalnızca çalışmadığınızda değil, “yeterince mutlu görünmediğinizde” bile suçluluk hissedebiliyorsunuz.

Türkiye gibi ülkelerde bu tablo daha da yoğunlaşıyor. Uzayan mesai saatleri, sınav maratonları, iş güvencesizliği… Bunların üstüne bir de sosyal medyada herkesin parlatılmış hayatlarını izlemek eklenince, tükenmişlik adeta toplumsal bir norm haline geliyor. Artık yorgun hissetmek, sıradışı bir durum değil neredeyse modern insanın ortak kimliği.

Bu kültürel yükün en tehlikeli yanı, tükenmişliği görünmez kılmasıdır. Çünkü herkes aynı yarışı koşarken, yorgunluk kişisel bir eksiklik gibi algılanır: “Ben daha dayanıklı olmalıydım, demek ki zayıfım.” Oysa gerçek şu: tükenmişlik yalnızca kişisel bir sorun değil; hız ve performans üzerine kurulu bir sistemin kaçınılmaz sonucudur.

Tükenmişlikten kurtulmak çoğu zaman kişisel bir “daha güçlü olma” meselesi gibi anlatılır. Yoga yap, meditasyon yap, nefes egzersizleriyle sakinleş… Bunların elbette faydası vardır ama meseleyi yalnızca bireysel tekniklere indirgemek, büyük resmi gözden kaçırır. Çünkü tükenmişlik, bireysel irade eksikliğinden çok, kültürel ve yapısal koşulların ürettiği bir sonuçtur.

Önce bireysel düzeyde başlayalım. İnsan kendi sınırlarını fark etmeyi öğrenmek zorunda. “Hayır” diyebilmek, aslında sadece kişisel bir beceri değil, ruh sağlığını korumanın en temel yollarından biridir. İşten sonra mail kontrol etmeyi bırakmak, sosyal medyada kendini başkalarıyla kıyaslamaktan geri çekilmek, hafta sonunu “yapılacaklar listesi” değil, gerçekten dinlenme alanı olarak görmek… Bunlar küçük gibi görünür ama zihne yeniden nefes alma fırsatı verir.

Fakat bireysel önlemler tek başına yeterli değildir. İşyerinde adil bir iş bölümü, makul mesai saatleri, destekleyici bir çalışma ortamı olmadan tükenmişliğin önüne geçmek mümkün değildir. Bu yüzden tükenmişlik aynı zamanda politik ve kolektif bir meseledir. Sendikaların, iş yasalarının, kurum kültürlerinin burada rolü büyüktür. Öğrencilerin sınav baskısı altında ezilmemesi, öğretmenlerin insani koşullarda çalışabilmesi, sağlık çalışanlarının yalnız bırakılmaması… Bunlar ancak toplumsal düzenlemelerle mümkün olabilir.

Kolektif boyutun bir başka yüzü de kültürel değerlerdir. İnsan hayatını yalnızca üretkenlik üzerinden tanımladığında, dinlenme bir “tembellik” gibi algılanır. Oysa dinlenmek, verimliliğin değil, insan olmanın doğal bir parçasıdır. Tarih boyunca pek çok kültür, dinlenmeye, oyuna, boş zamana kutsallık atfetmiştir. Modern toplum ise tam tersine, boş zamanı neredeyse bir suç haline getirdi. Belki de tükenmişliğe karşı en radikal adım, yeniden yavaşlamayı, oyalanmayı ve hiçbir şey yapmamayı meşru görmek olacaktır.

Sonuçta mesele şu soruya geliyor: “Gerçekten yorulduğumuz şey, yaptığımız işler mi, yoksa hep daha fazlasını yapmaya zorlayan bu çağın kendisi mi?” Bu soruya dürüstçe bakmak, çıkış yolunun da ilk adımıdır. Çünkü tükenmişlik yalnızca daha fazla enerjiyle aşılacak bir yorgunluk değil, yaşam biçimimizi ve değerlerimizi yeniden düşünmemiz için bir çağrıdır.